Σταμάτης Κριμιζής: Στην Ελλάδα Δεν Υπήρχε Σχέδιο για την Έρευνα

Είχαν περάσει τρία χρόνια από την προηγούμενη φορά που επισκέφθηκα το ερευνητικό κέντρο της Ακαδημίας Αθηνών, στου Παπάγου, και η ματιά μου σάρωνε τον χώρο ολόγυρα για αλλαγές. Αλλά, φευ, ο χρόνος έδειχνε να έχει σταματήσει εδώ: Τα εντυπωσιακά κτίρια λιάζονταν το ίδιο λείψανδρα και οι λιμνούλες που περιβάλλουν την είσοδο άχνιζαν ακόμη στεγνές και στέρφες... όσο και οι επιστήμες στη χώρα που τις γέννησε. Είχα έρθει να συναντήσω τον πρόεδρο του «συμβουλίου των σοφών», του ΕΣΕΤ (Εθνικό Συμβούλιο Ερευνας και Τεχνολογίας, καταπώς θεσμοθετήθηκε το 2005). Η σύνθεσή του «με τα καλύτερα μυαλά της Ελλάδας διεθνώς» είχε προβληθεί τότε δεόντως και επικεφαλής του είχε τεθεί ο γνωστός φυσικός και ακαδημαϊκός μας Δημήτρης Νανόπουλος. Τον Φεβρουάριο του 2006 ο κ. Νανόπουλος είχε δηλώσει στο «Βήμα» ότι έχει αναλάβει «το τεράστιο εθνικό έργο της πλήρους αναθεώρησης του ερευνητικού χάρτη της χώρας» και είχε υποσχεθεί ότι «ένα νέο θεσμικό πλαίσιο έρευνας θα έρθει στο ελληνικό Κοινοβούλιο πολύ σύντομα». Οταν όμως τον ρώτησα το 2009 ποιο ήταν το νέο σχέδιο έρευνας, μου απάντησε ότι... ακόμη το έψαχναν! Τώρα, εδώ και ενάμιση χρόνο, τη θέση του Δημήτρη Νανόπουλου έχει πάρει ο αστροφυσικός της NASA και επιστημονικός διευθυντής του Πανεπιστημίου Johns Hopkins των ΗΠΑ Σταμάτης Κριμιζής - γνωστός και ως «ο χαρτογράφος του Διαστήματος». Τα πιο χαρακτηριστικά που θυμόμουν από την πρόσφατη παρουσία του στον ΕΣΕΤ ήταν η ρήση του στην εναρκτήρια συνεδρίαση ότι «τα δύο τρίτα από την ανάπτυξη του ΑΕΠ κατά έτος, σε όλες σχεδόν τις προηγμένες χώρες, προέρχονται από την καινοτομία και την τεχνολογία» και η έκκλησή του προς τη διεθνή επιστημονική κοινότητα να στηρίξει την Ελλάδα (στις 24 Οκτωβρίου 2011). Σήμερα, τι αλλιώτικο θα είχε να μου πει για τη «χαρτογράφηση της ελληνικής έρευνας» και τη χάραξη δρόμων για την ανάπτυξη; Τον κ. Κριμιζή τον βρήκα μόνο του, να μιλάει ευγενικά στο τηλέφωνο, προσπαθώντας να πείσει κάποιον αρμόδιο ότι του ήταν απαραίτητος «έστω και ένας» ερευνητής για το έργο... Θυμήθηκα ότι, όταν είχε πρωτοεπιστρέψει στην Ελλάδα ο Σταμάτης Κριμιζής, τα μαλλιά του είχαν ακόμη τη ζέση του χαλκού. Τώρα, η τριβή με τα στοιχεία της πατρώας γης τα είχε βαφτίσει απλόχερα στην πατίνα της πλατίνας. Μεταστοιχείωση... Πείτε μου, πώς και αναλάβατε το ΕΣΕΤ ; «Μου το ζήτησε η υπουργός Παιδείας, η κυρία Διαμαντοπούλου. Δεν τη γνώριζα πριν. Μάλιστα, λίγο προτού μου το ζητήσει είχα στιγματίσει σε συνέντευξή μου την αναξιοκρατία που κυριαρχεί. Αλλά εκείνη με εντυπωσίασε, λέγοντάς μου ότι είχε διαβάσει την κριτική μου και συμφωνούσε απόλυτα. Στη συνέχεια, και αφού δέχθηκα τελικά τη θέση, είδα ότι τήρησε τον λόγο της να μην παρακάμψει ποτέ τις λίστες υποψηφίων που αξιοκρατικά συνθέταμε για τα ερευνητικά ιδρύματα. Σταδιακά, βλέποντας την ευστροφία της στο να αντιλαμβάνεται την ουσία των προβλημάτων και να μεθοδεύει τις ενέργειες... ομολογώ ότι κατέληξα θαυμαστής της!». Οπότε, τι ήταν το πρώτο που πράξατε στο ΕΣΕΤ; «Το πρώτο ήταν να κινηθούμε με μια πολύ πιο ευέλικτη ομάδα. Η προηγούμενη σύνθεση είχε κάπου 65 μέλη, με αποτέλεσμα να έχουν συνεδριάσει όλα αυτά τα χρόνια μόνο τέσσερις με πέντε φορές. Αυτό που έκανε λοιπόν η κυρία Διαμαντοπούλου ήταν να συμπήξει ένα ενδεκαμελές συμβούλιο. Εγώ δεν γνώριζα όλα τα άτομα του συμβουλίου όταν ανέλαβα, αλλά κατενθουσιάστηκα στη συνέχεια από το ποιόν τους: Ολοι τους εξαιρετικοί επιστήμονες, αλλά και - όπως αποδείχθηκε - ακάματοι συνεργάτες. Από την πρώτη μας λοιπόν συνεδρίαση, ζητήσαμε από τον τότε γενικό γραμματέα Ερευνας και Τεχνολογίας κ. Μητσό να μας δώσει το υπάρχον δεκαετές σχέδιο έρευνας και ανάπτυξης. Μας απάντησε ότι δεν υπάρχει κάτι τέτοιο. Δηλαδή, κάτι που υπάρχει σε όλες τις άλλες χώρες της Ευρώπης δεν είχε γίνει ποτέ στην Ελλάδα! Του ζητήσαμε τότε τα ερευνητικά δεδομένα, προκειμένου να συντάξουμε εμείς ένα δεκαετές σχέδιο, και υποσχέθηκε να τα συλλέξει. Υστερα όμως από τρεις μήνες ο κ. Μητσός παραιτήθηκε χωρίς να έχει συγκεντρώσει ακόμη τα στοιχεία». Θα ήθελα εδώ μια διευκρίνιση: Διάβασα στην ενημέρωση του ΕΣΕΤ προς το υπουργείο Παιδείας, της 22ας Φεβρουαρίου 2012, τη μνεία «σύμφωνα με το 2ο μνημόνιο, η κυβέρνηση έχει δεσμευθεί να ολοκληρώσει το ΕΣΠΕΚ (Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο για την Ερευνα, Τεχνολογία και Καινοτομία, με ορίζοντα δεκαετίας) πριν από το τέλος του 2012». Να εννοήσω ότι το 10ετές σχέδιο το χρωστάμε στην τρόικα; «Οχι βέβαια: ήταν κάτι που το ζήτησα από την πρώτη συνεδρίαση της νέας επιτροπής, στις 21 Σεπτεμβρίου 2010, ακριβώς διότι έτσι χαράσσεται η στρατηγική έρευνας παντού στον κόσμο. Η κυρία Διαμαντοπούλου αποδέχθηκε αμέσως το αίτημα. Οπως ανακαλύψαμε όμως, όλα τα ερευνητικά κέντρα πλην του ΙΤΕ και του ΕΚΕΤΑ τηρούσαν τα βιβλία τους με τρόπο από ερασιτεχνικό ως ανύπαρκτο. Από τέτοια στοιχεία πώς να εξαγάγεις ασφαλή συμπεράσματα; Και, πέραν αυτών, υπήρξε και η απρόσμενα αρνητική στάση πολλών διευθυντών των ιδρυμάτων, που στο αίτημά μας για στοιχεία ανταπαντούσαν "Τι τα θέλετε;". Αυτό ήταν το κλίμα και γι' αυτό δεν μπόρεσε ο κ. Μητσός να τα συλλέξει». Και τώρα; Πού βρίσκεται το θέμα; «Ευτυχώς για εμάς, τον Απρίλιο του 2011 επελέγη ως ΓΓΕΤ ένας μηχανικός με 20ετή διοικητική εμπειρία στον ιδιωτικό τομέα, ο κ. Κώστας Κοκκινοπλίτης. Ο άνθρωπος αυτός κατόρθωσε να αντλήσει αξιόπιστα δεδομένα, τα οποία τα είδαμε για πρώτη φορά τον περασμένο Σεπτέμβριο. Τώρα, επιτέλους, ξέρουμε το τι συνέβαινε και μπορούμε να σχεδιάσουμε το τι μπορεί να συμβεί. Το δεκαετές μας σχέδιο θα βασιστεί στην αύξηση της εθνικής δαπάνης για την Ερευνα από το 0,5% του ΑΕΠ (που είναι τώρα) στο 1,5% ως το 2020». Πρακτικά μιλώντας, ακόμη και αυτό το τωρινό 0,5% έφθανε στα χέρια των ερευνητών; «Οχι! Η πραγματικότητα είναι ότι οι ερευνητές μας δεν είχαν χρηματοδοτηθεί ουσιαστικά όλη την παρελθούσα πενταετία. Γι' αυτό και αμέσως εισηγηθήκαμε το πρόγραμμα "Αριστεία", που αφενός έδωσε μια κάποια ανάσα ζωής στο ερευνητικό δυναμικό μας, αφετέρου μας επέτρεψε να σταθμίσουμε με νέα δεδομένα τις ερευνητικές ανάγκες της χώρας. Πρέπει όμως να σας πω ότι έχω ταλαιπωρηθεί ψυχικά από το τι επακολούθησε του "Αριστεία": καταιγισμός επιστολών που μας κατηγορούσαν για συνωμοσίες εξόντωσης ερευνητών και τέτοια παρόμοια. Ηταν μια φοβερά άδικη αντιμετώπιση, ιδιαίτερα για τους ακούραστους πρωταγωνιστές αυτού του προγράμματος - όπως οι καθηγητές Ηλιόπουλος της Ecole Polytechnique και Οντόνι του ΜΙΤ. Οχι μόνο είχαν δουλέψει ανιδιοτελώς και "άπειρες" ώρες, αλλά δεν είχαν λάβει μέρος σε καμία επιλογή. Στις εργασίες των Θεματικών Επιτροπών Αξιολόγησης προσκλήθηκαν και δέχθηκαν ανιδιοτελώς να συμμετάσχουν περίπου 120 έλληνες και ξένοι πανεπιστημιακοί απ' όλον τον πλανήτη. Αλλωστε από τα μέλη του ΕΣΕΤ δεν επενέβη κανείς διότι, πολύ απλά, κάτι το τόσο αντιεπιστημονικό και ανήθικο είναι αδιανόητο για εμάς που εργαζόμαστε χρόνια στο εξωτερικό. Εδώ όμως το να κάνεις απλά το καθήκον σου θεωρείται ύποπτο». Το αδιανόητο του αυτονόητου «Τρομάξαμε από τη δύναμη της γραφειοκρατίας του τόπου μας» Και πώς θα πείσετε για το αυτονόητο; Πώς θα μπορέσετε να προτείνετε ένα 10ετές σχέδιο που θα γίνει αποδεκτό από την εδώ ερευνητική κοινότητα; «Είχαμε την επιλογή να εργαστούμε είτε με το μοντέλο "από πάνω προς τα κάτω" είτε με το αντίστροφο. Εγώ, ακριβώς διότι ήθελα τη μέγιστη συνδρομή των ερευνητών στον σχεδιασμό, υποστήριξα το δεύτερο. Ετσι, χρησιμοποιήσαμε τα ήδη θεσμοθετημένα Τομεακά Επιστημονικά Συμβούλια του ΕΣΕΤ, προκειμένου να διοργανώσουν "εντατικές συνεδρίες εργασίας" - ένα μοντέλο γέννησης και αξιολόγησης ιδεών δοκιμασμένο στην Αμερική - και να μας παρουσιάσουν τις εισηγήσεις τους για κάθε τομέα. Ως τις αρχές Ιουνίου θα έχουμε αυτές τις εισηγήσεις ανά ερευνητικό τομέα, με τις προτεραιότητες που θα θέτουν». Και ποια αντιμετώπιση είχε αυτή η πρωτοβουλία παραγωγής προτάσεων; «Θετικότατη. Και μάλιστα όχι μόνον από τους ερευνητές αλλά και από τον πολιτικό κόσμο. Θα σας πω χαρακτηριστικά ότι, όταν κλήθηκα στην αρμόδια επιτροπή της Βουλής, έκριναν όλοι ως απαραίτητα αυτά τα βήματα και ζήτησαν να υποβληθούν σε νομοσχέδιο, ώστε να δεσμεύσουν και τις επόμενες κυβερνήσεις. Ενιωσα ότι επιτέλους κάτι αλλάζει στη νοοτροπία...». Μήπως ξεχνάτε τον κρυφό παράγοντα ισχύος της ελληνικής δημόσιας ζωής; Εννοώ τα μεσαία διοικητικά στελέχη υπουργείων και οργανισμών. «Δεν τον ξεχνώ καθόλου και μάλιστα έχω νιώσει ξεκάθαρα τη δύναμη αυτή της γραφειοκρατίας του τόπου μας. Πέρυσι, όταν σχεδιαζόταν ο νέος νόμος για την Ερευνα, την Τεχνολογική Ανάπτυξη και την Καινοτομία, τρομάξαμε από τις εκατοντάδες σελίδες που ήθελαν να εντάξουν, καθορίζοντας απίστευτες λεπτομέρειες. Βοηθήσαμε τότε να συνταχθεί ένα σχέδιο μόλις 35 σελίδων, που το ενέκρινε η υπουργός αλλά δεν πρόλαβε να το υποβάλει - και βέβαια ο διάδοχός της δεν το θεώρησε θέμα προτεραιότητας προ των εκλογών. Ενα άλλο θέμα που προσπαθήσαμε να προωθήσουμε αλλά δεν προλάβαμε να ολοκληρώσουμε ήταν η μετατροπή των τεσσάρων Ερευνητικών Κέντρων Δημοσίου Δικαίου σε Ιδιωτικού Δικαίου. Ολοι εμείς οι του εξωτερικού ήμασταν απόλυτα ομόφωνοι σε αυτό το θέμα, διότι γνωρίζουμε ότι δεν πρόκειται για απεμπόληση των φορέων ως δημοσίων ιδρυμάτων, αλλά για αποτελεσματική και αξιοκρατική διοίκηση. Ωστόσο η πολυνομία σ' αυτή τη χώρα υποβοηθά όποιον θέλει να κωλυσιεργήσει ή και να μπλοκάρει τις αλλαγές». Είπατε ότι ο διάδοχός της - ο κ. Μπαμπινιώτης - δεν το θεώρησε ως προτεραιότητα. Το είπατε αναφερόμενος στη γνωστή αντιπαράθεση; «Η αντιπαράθεση ανέκυψε σχετικά με την πρόταση αλλαγής του νέου νόμου για τα ΑΕΙ χωρίς να προηγηθεί η τριετής αξιολόγηση. Κατ' εμάς είναι αδιανόητο να συνεχίσουμε την πορεία αυτού του τόπου χωρίς διασφάλιση της αξιοκρατίας - και το είπαμε. Αλλά πέρα από αυτό το συμβάν, η έλλειψη πραγματικής αξιολόγησης είναι αυτή που επέτρεψε να επικρατήσει μια απίστευτη ατασθαλία και δαπάνη του δημοσίου χρήματος, για να βολεύονται ημέτεροι. Για παράδειγμα, ολόκληρο ερευνητικό κέντρο με δύο ερευνητές και 100 υπαλλήλους στήθηκε λίγο πριν από τις εκλογές του 2007 και δέσμευε διά νόμου τη χρηματοδότησή του επί πέντε χρόνια με 25 εκατ. ευρώ! Νιώσαμε κυριολεκτικά ότι μας είχαν φωνάξει για... πυροσβέστες». Υπάρχει ελπίς; «Επιστημονική δουλειά χωρίς ήθος και αξιοκρατία δεν νοείται» Πώς περιμένετε να εμπεδωθεί η αξιοκρατία στα ΑΕΙ και στην ερευνητική κοινότητα όταν πολιτικοί συσχετισμοί την εμποδίζουν και διοικητικά στελέχη αυτών των φορέων τη σαμποτάρουν; «Δεν γνωρίζω αν θα συμβεί άμεσα... Ισως πρέπει να πιάσουμε ακόμη πιο πάτο για να ξυπνήσουμε ως χώρα... Ως ένα πρώτο βήμα πάντως, νιώσαμε μια αλλαγή της νοοτροπίας ήδη από τον φορέα με τον οποίο άμεσα συνεργαζόμαστε, τη ΓΓΕΤ. Αλλά τελικά αληθεύει ότι υπάρχει μια γάγγραινα πολύ πιο βαθιά σ' αυτή τη χώρα, βαθύτερη και από την έλλειψη αξιοκρατίας: Υπάρχει πλέον μέγα έλλειμμα ήθους!». Το οποίο... πώς μπορεί να ανακτηθεί; «Εγώ μπορώ να μιλήσω μόνο για την έρευνα. Επιστημονική έρευνα χωρίς ήθος και αξιοκρατία δεν νοείται. Αλλά για να φθάσουμε σε αυτά πρέπει να έχει παγιωθεί η αξιολόγηση. Δεν μπορείς να κάνεις έρευνα με ερευνητές που δεν γνωρίζεις τι αξίζουν!». Ερευνα όμως για ποιον; Μεταξύ του επιστήμονα που ερευνά και του πολίτη-αποδέκτη των καρπών της έρευνας, μεσολαβεί η βιομηχανία που θέτει σε γραμμές παραγωγής τα επιστημονικά ευρήματα. Πώς θα διασφαλίσετε στο 10ετές σχέδιο ότι θα υπάρχουν ενδιαφερόμενοι για το έργο των ερευνητών μας; Στο ΕΣΕΤ της Φινλανδίας συμμετέχουν εκπρόσωποι της βιομηχανίας και των χρηματοδοτικών επιχειρήσεων. Στο δικό μας ΕΣΕΤ δεν βλέπω τίποτε αντίστοιχο. «Δεν φαντάζεστε πόσο καίρια και επίκαιρη είναι η ερώτησή σας. Κοιτάξτε αυτό το χθεσινό e-mail μεταξύ μελών της επιτροπής: Συζητούμε ακριβώς τη συμμετοχή εκπροσώπων τέτοιων φορέων στην κατάρτιση του στρατηγικού σχεδίου για την έρευνα και την καινοτομία. Ομολογώ όμως ότι αντιμετωπίζουμε ένα εξαιρετικά αρνητικό κλίμα, καθώς είναι παγιωμένη η αντίληψη στα πανεπιστήμιά μας ότι κάθε συνεργασία ΑΕΙ με βιομηχανία είναι "αμαρτία". Δεν καταλαβαίνουν ότι αν δεν ξαναρχίσουμε να φτιάχνουμε πράγματα σ' αυτόν τον τόπο δεν θα έχουμε μέλλον σε αυτόν!». Πέρα από το ξαναζύγιασμα σωστού ή λάθους των όποιων αντιλήψεών μας, πέρα από την επιλογή ή όχι υιοθέτησης νέας νοοτροπίας, ενεδρεύει πάντα το ζητούμενο των «καυσίμων» για την εκκίνηση μιας αναπτυξιακής πορείας. Μήπως θα έπρεπε να αναζητήσουμε ένα New Deal με τους εφοπλιστές μας - που παραμένουν αφορολόγητοι - και να τους ζητήσουμε να χορηγήσουν την επιστημονική έρευνα στη χώρα ; «Μπορεί να γελάσετε, αλλά το έχουμε συζητήσει και αυτό. Προτείναμε αρχικά να στηθεί κάτι παρόμοιο με το Εθνικό Ιδρυμα Επιστημών των ΗΠΑ (NSF), το οποίο θα προάγει την έρευνα ανεξάρτητα από πολιτικές επιλογές. Μας είπαν ότι στην τρέχουσα κατάσταση δεν μπορούν να υιοθετήσουν κάτι το τόσο ριζοσπαστικό. Υστερα συζητήσαμε κάτι σαν το ταμείο ερευνών που προτείνατε, από τους εφοπλιστές και την επιχειρηματική κοινότητα γενικά. Αλλά και αυτή η πρόταση παραμένει προς το παρόν χωρίς απάντηση». Χωρίς απάντηση... Αναρωτήθηκα αν για τον νέο επιστήμονα αυτής της χώρας είναι χειρότερο το να του δίνουν αρνητικές απαντήσεις από το να τον αφήνουν χωρίς απάντηση... Ωστόσο η θλίψη που διάβαζα στα μάτια του επικεφαλής των 11 σοφών δεν με άφηνε να επιμείνω. Θα περιμένω - όπως κι εσείς - να μετρήσουμε στα επόμενα χρόνια το πόσοι και ποιοι είχαν και έδωσαν απαντήσεις! (από την εφημερίδα "ΤΟ ΒΗΜΑ", 06/05/2012)